Severozapadno od Novog Pazara, po sredini sela, iznad leve obale Veverskog potoka, smeštana je crkva sv. apostola Petra i Pavla. O crkvi su prve podatake dali A. Giljferding (1857), P. Ž. Petrović (1933) i Đ. Bošković (1951). P. Ž. Petrović nas obaveštva da je A. Giljferding, ruski putopisac, 1857. godine posetio ovu crkvu i da je na kamenoj ploči koja je bila uzidana iznad vrata pročitao da je podignuta 1650. godine trudom Velimira Ćolnića i njegove braće.
Prilikom prvih radova na sanaciji zidova crkve i rekonstrukciji krova od strane Zavoda za zaštitu spomenika kulture u Kraljevu, 1971. godine, pojavila se neophodnost sprovođenja zaštitnih arheoloških istraživanja.
Tom prilikom je utvrđeno da je sadašnja crkva podignuta nad ostacima crkve iz 13. veka koja je imala približno istu osnovu i dimenzije kao i današnja. Temelji starije građevine brižljivo su bili iznivelisani tako da se na većem delu teško uočavaju prelazi između starije i mlađe građevine. Nivelacija je na pojedinim mestima izvedena nadgrobnim pločama koje hronološki odgovaraju starijoj građevini. Oba hrama leže nad podom trobrodne bazilike podignute u 6. veku.
Njeni zidovi su građeni znatno finije od prethodne dve crkve, od kamenih blokova sa pravilno izvedenim licima. U bazilici je na većoj površini sačuvan pod od četvorougaonih opeka. U apsidi srednjeg broda otkrivena je stopa za časnu trpezu. Duž unutrašnjeg zida apside sačuvan je banak za sedenje. Postoje indicije da se na severnoj strani nalazio aneks koji nije istražen u potpunosti.
Arheološkim istraživanjima konstatovana je veća nekropola, koja je samo delimično istražena. Izvestan broj grobova vremenski se vezuje za najmlađu crkvu. To su grobovi sa spomenicima u obliku krstova koji po pravilu nemaju grobne priloge. Nekropola koja pripada srednjoj crkvi, nalazi se u širem pojasu oko crkve, ali i u njenoj unutrašnjosti. Grobovi ove nekropole formiraju gotovo pravilne redove, sa nadgrobnim spomenicima u vidu horizontalno postavljenih nadgrobnih ploča. Pojedini grobovi, osim ploča imaju i po jednu manju obrađenu ploču nasatično postavljenu kod glave i kod nogu pokojnika. Horizontalne ploče su finije obrađene i imaju koso zasečene ivice. Uglavnom su bez ikakvih ornamenata, a manji broj ima šematizovanu ljudsku figuru na gornjoj površini. Na jednoj ploči nalazio se natpis izvesne popadije popa Mihovila koji je datovan u kraj 13. veka (spomenik se danas ne vidi na lokalitetu). Nad dečijim grobovima su postavljana po tri neobrađena kamena, u pravcu pružanja groba. Prilozi u grobovima su relativno retki. Najčešći nalaz predstavljaju dugmad od bronze, neka sa pozlatom. Među prilozima se izdvajaju: zlatna naušnica sa jednom jagodom, rađena od filigranske žice, koja je postavljena preko podloge od tankog zlatnog lima i srebrni prsten sa tragovima pozlate. Svi grobni prilozi, a posebno naušnica i prsten, određuju nekropolu u 13–14. vek. Van grobova otkrivena je i manja ikonica urađena od slojevitog kamena, sa predstavom Bogorodice na jednoj strani i dva svetitelja na drugoj strani, nošena kao privezak.
Na prostoru nekropole nađeno je i nekoliko novčića iz 17. veka, ali ih ima i iz kasnijih vremena. Nalaženi su i fragmenti keramike, uglavnom od lonaca i zdela i po obliku i ornamentici imaju najviše sličnosti sa keramičkim materijalom više srednjovekovnih naselja 13–14. veka. Sa južne strane crkve nalazi se jedna rimska stela napravljena od krečnjaka, dimenzija 2,50 x 0,55 m. Sa prednje starne reljefno je obrađena. Na vrhu stele, u potkovičastom lučnom okviru, izvedeni su portreti pokojnika, žene i muškarca danas jedva prepoznatljivi. Ispod je reljefno izvedena scena funerarnog banketa: sto sa darovima i dvema stojećim figurama muškarca i žene. Niže je polje bez natpisa koji je možda postojao, ali je uništen. Pri dnu stele je kantaros iz kojeg izlazi bršljanova lozica. Najbliže analogije ovog spomenika su sa stelom iz Novopazarske Banje koja se datuje u prvu polovinu 3. veka.
Литература:
– Обренија Вукадин, Истраживање средњовековног комплекса у селу Попе код Новог Пазара, Новопазарски зборник 1/1977, 157-167
– Драгица Премовић-Алексић, Археолошка карта Новог Пазара, Тутина и Сјенице, Нови Пазар 2014, 59-61
– Петар. Ж. Петровић, Рашка антропогеографска проучавања I, Београд 1984, 158
